1.1. Халықаралық тасымалдар түсінігі

Халы?аралы? ж?к тасымалдары. Кез келген сырт?ы сауда туралы м?міле бойынша сатыл?ан тауар халы?аралы? айналым сферасына т?седі. Транспорт ??ралыны? к?мегімен тауар ?ндірілген аума?тан ?олданылатын пунктке дейін тасымалданады. Б?гінгі транспорт тауарды? ?ндіріс процесін айналыс сферасында жал?астырады, я?ни, тауарды? бастап?ы ба?асына тасымалдау ??ны (ба?асы) ?осылады.

Д?ниеж?зілік сауда зор тауар а?ынын елдер, айма?тар ж?не ??рлы?тар арасында жал?астырады. Бір-бірінен те?іздермен, м?хиттармен б?лінген мемлекеттер арасында сауда ?ызметтерін к?рсетуде те?із транспорты ?мбебап ж?не тиімді ??рлы? транспорты ретінде танымал. Транспортты? б?л т?рі халы?аралы? сауда к?леміні? 80 %-н ?амтамасыз етіп отыр. Халы?аралы? те?іздік ?атынастарда тасымалдау?а те?іздік ж?к ретінде т?ленетін ??н д?ниеж?зілік экспортты? шамамен 7 %-на те? болып отыр. Халы?аралы? те?іздік ж?к а?ыныны? ед?уір б?лігін ??йылмалы ж?не а?тарылма ж?к ??райды. Олар: шикі м?най, м?най ?німдері, темір рудасы, тас к?мір ж?не асты?. Те?із саудасыны? бас?а б?лігін басты немесе ж?шіктік-дана ж?к деп аталатын, я?ни дайын ?нерк?сіптік ?нім, жартылай фабрикаттар, азы?-т?лік ??райды. Б?л д?ниеж?зілік сауда айналымыны? ?лес салма?ы е? аз, біра? е? ??нды б?лігі болып саналады.

Со??ы уа?ыттарда ??рлы?аралы? тасымалдауда ?уе транспорты те?із транспортыны? басты б?секелесіне айналды. Теміржол, ?зен ж?не автомобиль транспорттары ішкі ??рлы?ты? сырт?ы саудада, сондай-а? экспортты? ж?не импортты? ж?кті сату-сатып алу бойынша м?дделі елдер территориясында тасымалдауды? ке?інен тарал?ан т?рлері болып табылады. Халы?аралы? саудада м?най мен газ тасымалдауды? халы?аралы? саудасында ??бырмен тасымалдау ж?йесі ?лкен р?лге ие болып отыр.

Халы?аралы? жолаушы ?атынастары. Со??ы онжылды?тарда сырт?ы сауда, туристік, ?ылыми ж?не м?дени байланыстарды? тере?дей т?сіп, интернационалдануы д?ниеж?зіні? барлы? елдерінде т?р?ындарды? халы?аралы? ?оз?алысын арттыра т?сті. Б?гінгі та?да жыл сайын бірнеше миллиард жолаушы халы?аралы? сапарлар?а шы?уда. М?ны? ?зі ?уе транспортыны? бас?а транспорт т?рлерімен салыстыр?анда с?зсіз арты?шылы?тарын халы?аралы? жолаушылар ?атынастарында ке? фюзеляжды реактивті жайлылы?ы жо?ары ?ша?тарды ?олданыс?а беру н?тижесінде орын алды. ?уе транспортымен ?атар ішкі ??рлы?ты? халы?аралы? жолаушы тасымалдауда автомобиль ж?не теміржол транспорттары ке?інен ?олданылады. Те?іздік ж?не ?зендік транспорт жолаушы ?атынастарында халы?аралы? туристік круиздер ?йымдастыру ар?ылы ке?інен танымал.

Халы?аралы? тасымалдар транспорты. ?лемде ?лтты? транспортты? ж?йеден дербес, жекеленген, тек ?ана ж?к пен жолаушы тасымалы ?шін ?ана арнал?ан халы?аралы? транспорт жо?. Халы?аралы? тасымалдар жеке елді? транспорт ж?йесіне кіретін, ?зіні? жылжымалы ??рамын (те?із ж?не ?зен к?ліктері, ?ша?тар, вагондар, автомобильдер) ж?не де транспортты? желілерді, транспортты? тораптарды (те?із ж?не ?зен порттары, ?уежайлар, теміржолдар ж?не автостанциялар, ж?к ж?не жолаушы терминалдары) ?олданатын ?рт?рлі елдерді? ?лтты? тасымалдаушыларымен бірге ж?зеге асырылады.

?детте, халы?аралы? саудада тауар жеткізу процесінде е? алдымен, оны? ішкі ?ндірілген А пунктінен сатушы елді? Б шекара пунктіне (портына) жеткізу орын алады; одан ?рі халы?аралы? транзиттік немесе те?іздік Б пунктінен сатып алушы елді? В шекара пунктіне (портына) тасымалдайды (егер серіктес елдерді? орта? ??рлы?ты? шекарасы болмаса) ж?не В пунктінен ішкі ?олданыс ?шін Г пунктіне дейін тасымалдайды.

Тікелей ма?ынасында А – Б, Б – В, В – Г б?ліктеріндегі ж?к тасымалын транспортты? операциялар деп т?сінуге болады. Б?л операциялар ж?к иелері мен транспортты? тиісті т?ріні? тасымалдаушысы арасында?ы келісімшарт ар?ылы ж?зеге асырылады. Егер транспортты? операциялар сырт?ы саудалы? ж?кті? Б – В б?лігінде тасымалданумен байланысты болса, онда ол халы?аралы? болып саналады. Осындай транспортты? операциялар н?тижесінде жіберуші мен алушыны? ж?не тасымалдаушыны? араларында пайда болатын ???ы?ты? ?атынастарды? халы?аралы? сипаты бар. Сонды?тан, ол ?атынастар халы?аралы? ???ы?ты? нормаларымен реттеледі.

Халы?аралы? транспортты? операцияларды ж?зеге асыруда тасымалдаушылар ж?к иелеріне халы?аралы? саудада ерекше тауар болып саналатын транспортты? ?ызмет к?рсетеді. Халы?аралы? транспортты? ?ызметтер халы?аралы? транспортты? нары?та сатылады ж?не сатып алынады. Транспортты? ?ызметті? ба?асы ж?не оларды ?сынуды? бас?а да шарттары, бір жа?дайларда, екі м?дделі жа?ты? келісс?з та?ырыбы болып табылатын болса, екінші жа?дайларда ?ызмет к?рсету ба?асын тасымалдаушыларды? ?здері дербес та?айындайды. Б?дан бас?а, халы?аралы? транспортты? операциялар ?атарына жолаушы тасымалы бойынша екі мемлекет арасында?ы тасымалдарды жат?ызу?а болады. Халы?аралы? ?атынастарда жолаушыларды ж?нелту-жеткізу ?ызметі тиісті транспортты? нары?тарда сауда?а т?седі. Басты р?лді те?із, ?уе, автомобиль ж?не теміржол к?сіпорындарымен ты?ыз байланыста?ы туристік агенттіктер ж?не солар секілді мекемелер ат?арады.

Сонымен, ж?к ж?не жолаушы тасымалдау ?ызметі ?рт?рлі халы?аралы? транспортты? нары?тарда?ы сауда-сатты? ?дерістеріні? негізі болып табылады. Халы?аралы? экономикалы? байланыстар?а ?атысатын елдер ?здеріні? ж?ктерге иелік етуші транспортты?, туристік ж?не бас?а да мекемелер ар?ылы транспортты? ?ызметтерді сатып алу, сату ар?ылы оларды? экспорты мен импортын ж?зеге асырады.

1-сурет – Халы?аралы? саудада тауар жеткізу процесіні? с?лбасы