2.1. Халықаралық тасымалдар туралы конвенциялар мен келісімдер

• ?аза?станда?ы тасымалдарды реттейтін ???ы?ты? ??жаттар

?аза?станда?ы к?лік м?селесін К?лік ж?не коммуникация министрлігі ба?ылайды. Сонымен ?атар, негізгі магистральды? к?лік ??ралдарына акционерлік ?о?амдар ??рыл?ан: «?аза?стан теміржолы» А?, «ЭйрАстана» А? ж?не т.с.с.

Ж?кті ішкі ж?не сырт?ы тасымалдауды ж?зеге асыру барысында?ы ж?к иесі мен тасымалдаушыны? ?зара ?атынастарын реттейтін ?аза?станда?ы ???ы?ты? негіз к?лік ??ралдарыны? т?рі бойынша нормативтік-???ы?ты? ??жаттар – «?аза?стан Республикасында?ы к?лік туралы», «Ішкі су к?лігі туралы», «Теміржол к?лігі туралы», «Автомобиль к?лігі туралы», «?аза?стан Республикасыны? ?уе ке?істігін пайдалану ж?не авиация ?ызметі туралы» ?аза?стан Республикасыны? За?дары болып табылады.

?аза?станда?ы транспортты? тасымалдарда кездесетін ???ы?ты?, экономикалы? ж?не ?йымдастырушылы? ?атынастар ?Р Конституциясы мен атал?ан за?дар мен ?зге де за??а ба?ынышты нормативтік-???ы?ты? актілермен, сондай-а? ?Р ратификацияла?ан шарттарда атал?ан за?дардан ?згеше ережелер болса, онда халы?аралы? шарттарды? ережелерімен реттеледі.

?Р-да жалпы?а орта? пайдаланылатын автомобиль жолдары, кеме ж?ретін су жолдары, шлюздер, ?уе ?оз?алысын бас?ару органдарыны? аэронавигациялы? ??рыл?ылары, ?уе кемелеріні? ?шу ?ауіпсіздігін ?амтамасыз етуге байланысты инженерлік желілер, сондай-а? метрополитен мемлекет меншігі болып табылады. ?Р-ны? к?лігін мемлекеттік бас?аруды ?Р Президентіні? шешімімен ??рыл?ан ж?не ?Р ?кіметі бекіткен Ережеге с?йкес ?ызмет ат?аратын ?кілетті мемлекеттік орган – ?Р К?лік ж?не коммуникация министрлігі ж?зеге асырады.

Атал?ан мемлекеттік органны? негізгі міндеттеріне:

• ?аза?стан Республикасыны? к?лік саласында?ы экономикалы? м?ддесін ?ор?ау;

• к?лік саласында халы?аралы? ынтыма?тасты?ты ж?зеге асыру;

• ?аза?стан Республикасында?ы к?лік ?ызметін реттейтін нормативтік-???ы?ты? актілерді? жобаларын ?зірлеу ж?не мемлекеттік стандарттарды ?зірлеуге ?атысу;

• к?лікті? барлы? т?рлерін дамытуды? ба?дарламалары мен т?жырымдамаларын ?зірлеу, инвестициялы?, ?ылыми-техникалы? ж?не ?леуметтік саясатты ?алыптастыру ж?не ж?ргізу;

• республика экономикасы мен хал?ыны? тасымалдау?а ж?не солар?а байланысты ?ызметтерге деген ?ажеттіліктерін ?амтамасыз ету ?шін жа?дайлар жасау;

• к?лік ?ызметін пайдаланушылар ???ы?тарыны? са?талуын ба?ылау ж?не ?ада?алау;

• мемлекетті? ж?не халы?ты? тасымалдау ?ажеттеріне болжамдар ?зірлеу;

• ?аза?стан Республикасы к?лік кешені ?ызметіні? ж?мысын ?йлестіру ж?не мемлекеттік реттеу ісін ж?зеге асыру жатады.

Сонымен ?атар, сауда те?ізде ж?зу кодексі, ?уе кодексі, теміржол, автомобиль, ?зен к?лігі жар?ылары, ведомстволы? сипатта?ы ережелер, тасымалдау ережелері, ж?ктерді тиеу ж?не бекітуді? техникалы? шарттары, тарифтік м?лшерлемелер бойынша ба?а тізбесі, ж?не бас?а да ??жаттар с?йкес транспорт т?рлеріне байланысты тасымалды реттейтін ???ы?ты? ??жаттар болып табылады.

• Халы?аралы? к?лік за?намасыны? негіздері

?лкен к?лемді ж?ктерді тасымалдау барысында мемлекетаралы? келісімдер пайдаланылады. М?нда к?лік байланыстары ?атынастарына ?атысушыларды? ке?ейтілген ??рамы туындайды. Мемлекеттер арасында?ы екіжа?ты немесе к?пжа?ты ???ы?ты? ?атынастар келесі м?селелер бойынша реттеледі: халы?аралы? байланыс ж?йелері мен к?лік ??ралдарын пайдалану; ж?ктерді? орнын ауыстыру барысында?ы мемлекетаралы? ?атынастарды орнату т?ртібі; халы?аралы? к?лік ?йымдарыны? ?ызметі. Халы?аралы? келісімдерге ?рбір к?лік т?ріне ?атысты жасал?ан конвенциялар мен келісімдер жатады. Б?л келісімдерге ?ол ?ой?ан мемлекеттерді? за?ды ж?не жеке т?л?алары ?шін оларды орындау міндетті.

К?лік саласында?ы халы?аралы? келісімдер келесідей ?йымдастырушылы?, техникалы?, коммерциялы?, ???ы?ты? м?селелерді ?арастырады:

• к?лікті? жекелеген т?рлеріні? ?ызметіні? жалпы ?а?идалары;

• халы?аралы? байланыстарды ?йымдастыру;

• ж?ктер мен жолаушыларды тасымалдауды? коммерциялы? жа?дайлары;

• тарифтер, ж?ктерді тасымалдау?а фрахт м?лшерлемелері;

• мемлекеттер арасында?ы к?ліктік байланыстарды жа?сарту;

• режимдік ж?ктерді ?айта тиеу, са?тау ж?не тасымалдау жа?дайлары;

• халы?аралы? тасымалдар саласында?ы ж?к иелеріні? м?ліктік м?дделерін ?ор?ауды? ???ы?ты? м?селелері;

• ?орша?ан орта ластануыны? алдын алу.

Халы?аралы? к?лік м?селелері ?з шешімін ?рт?рлі халы?аралы? к?лік ?йымдарында табады. Олар?а Б?? Сауда ж?не Даму ж?ніндегі Конференциясы (ЮНКТАД); Ішкі к?лік бойынша комитет, Еуропалы? экономикалы? комиссия (ЕЭК), Б?? Халы?аралы? сауда ???ы?ы ж?ніндегі Комиссиясы (ЮНСИТРАЛ).

?рт?рлі к?лік т?рлері бойынша халы?аралы? ?йымдар ??рыл?ан ж?не олар белсенді т?рде ?ызмет етеді. Мысалы, теміржол к?лігінде Теміржолдарды? ынтыма?тасты? ?йымы (ТЫ?), Ж?к вагондарыны? жалпы паркі (ЖВЖП), ТЫ? ?арама?ында ??рыл?ан к?лік ???ы?ы ж?ніндегі т?ра?ты топ, Халы?аралы? теміржол байланыстарыны? орталы? бюросы ж?не бас?алары. Автомобиль к?лігіне ?кіметтік емес халы?аралы? ?йым – Автомобиль к?лігіні? халы?аралы? ода?ы (ИРУ). ?уе к?лігі саласында Халы?аралы? азаматты? авиация туралы конвенция?а с?йкес, Азаматты? авиация халы?аралы? ?йымы (ИКАО), сонымен ?атар мамандандырыл?ан ?кіметтік емес ?йым – ?уе к?лігіні? халы?аралы? ассоциациясы ?рекет етеді. Те?із к?лігінде ?кіметаралы? те?із (ке?ес беруші) ?йымы (ИМО), Балты? халы?аралы? те?із конвенциясы (БИМКО), Халы?аралы? те?із комитеті (ММК), Кеме иелеріні? халы?аралы? ассоциациясы (ИНСА). Ж?ктерді к?ліктік экспедициялау бойынша Экспедиторлы? ассоциацияларды? халы?аралы? федерациясы (ФИАТА).

Т?менде негізгі к?лік конвенциялары мен к?ліктерді? к?птеген т?рлері бойынша келісімдерге сипаттама беріледі.

Халы?аралы? те?із ?атынастары. Те?із тасымалы ?атысушыларыны? ?зара ?атынастары мен коносаментті? ???ы?ты? м?ртебесін аны?тайтын негізгі халы?аралы? келісімге 1924 жыл?ы Коносамент туралы кейбір ережелерді біріздендіру туралы Брюссель конвенциясы (Гаага ережелері) жатады. 1968 жыл?ы Брюссель протоколы ар?ылы осы конвенция?а кейбір ережелер енгізілді. ?азіргі уа?ытта Брюссель конвенциясына 70-тен астам мемлекет ?атысады. Гаага ережелеріндегі басты назар те?із тасымалдаушысыны? ж?кке жауапкершілігі туралы м?селеге аударыл?ан. 1924 жыл?ы Брюссель конвенциясыны? бір?атар ережелеріне бірнеше елдер, соны? ішінде дамушы мемлекеттерді? ж?к иелері тарабынан айтыл?ан сындарды есепке ала отырып, Халы?аралы? те?із тасымалдарыны? т?жірибесіне ма?ызды ы?пал ететін Гамбург ережелері атауымен белгілі 1978 жылы Ж?ктерді? те?із тасымалы туралы Б?? конвенциясы ?абылданды.

Со??ы уа?ыттар?а дейін жолаушылар мен ж?кті? те?із тасымалдары 1961 жыл?ы Жолаушыларды те?ізбен тасымалдау?а ?атысты кейбір ережелерді біріздендіру туралы халы?аралы? конвенциямен реттелді. 1987 жылы жолаушыларды?, оларды? ж?ктеріні?, к?лік ??ралдарыны? ж?не ?ол ж?ктеріні? те?із тасымалы туралы жа?а конвенциясы (Афины конвенциясы) к?шіне енді.

Халы?аралы? ?зен ?атынастары. Дунай ?зені бойынша халы?аралы? тасымалдауды ?йымдастыру?а байланысты м?селелер кешені, Дунай бойында?ы елдерді? ?зен кемелері ?шін жасал?ан Братислава келісімімен реттеледі. Оларды? бірінші ?атысушысы – 1955 жылы Дунай ?зені бойымен ж?к тасымалдауды? жалпы шарттары туралы Келісім – Болгария, Венгрия, Румыния, КСРО ж?не Чехословакия кеме шаруашылы?ы пайда болды. 1966 жылы б?л келісімге Югославияны? ?зен кеме шаруашылы?ы ?осылды, ал 1968 жылы – Австрия ж?не ГФР келісімге ?ол ?ойды. Келесі ?адамда 1978 жылы Дунай ?зені бойынша контейнерлерді тасымалдауды? жалпы шарттары бойынша Халы?аралы? келісім жасалды. 1979 жыл аталмыш кеме шаруашылы?ында халы?аралы? ж?к тарифі туралы келісімге ?ол жеткізілді.

Халы?аралы? теміржол ?атынастары. Халы?аралы? теміржол байланыстары туралы к?пжа?ты ?мбебап келісімдерге ж?к тасымалы туралы Берн конвенциясы (?ыс?аша МГК) ж?не жолаушыларды тасымалдау туралы (МПК), бірнеше Еуропа елдері арасында?ы ?ткен ?асырды? со?ында ал?аш рет жасал?ан келісімшарттар жатады. Уа?ыт ?те келе олар бірнеше рет ?айта ?аралды. ?азіргі уа?ытта Берн конвенциясыны? м?тінімен ?оса, 1980 жыл?ы жа?а редакциямен теміржол тасымалы туралы біры??ай Конвенция (КОТИФ) т?зілді. Берн конвенциясына ?атысушыларды? басым б?лігін Еуропа, Азия ж?не Африка елдері ??райды.

ТМД елдері КОТИФ-ке м?ше емес, сонды?тан Берн конвенциясы елдерімен теміржол байланыстары бойынша ТМД елдерінде ??сас халы?аралы? келісімдер жо?. КСРО, кейінірек Ресей ж?не Шы?ыс Еуропа елдері 1974 ж. халы?аралы? ж?к тасымалдары туралы ?з Келісімін (ХАЖК) ж?не халы?аралы? жолаушылар тасымалдары туралы келісім (ХЖХК), сондай-а?, Азия (?ытай, КХДР, Мо??олия, Вьетнам) елдерін ?амты?ан келісімдер болды. Еуропа елдері 1991 жылы келісімнен шы?ты, біра? б?рын?ы КСРО-да бір аума?тан екіншісіне ж?к ж?нелту кезіндегі ж?к??жат формасы са?талды. Ресей болса, Австрия, Иран, Т?ркиямен к?лік келісімін ?зген жо?. Ж?к тасымалдау батыс елдерінде ж?не ?айтадан ХАЖК ж?не КОТИФ ?атысушылары бол?ан елдерді? теміржол шекаралы? аялдау станцияларында тасымалдау келісімшартын ?айта жасау ?ол?а алынып, ж?зеге асатын болды.

ХАЖК негізінен ж?к ?абылдау т?ртібін, тасу ж?не алушы?а беру, тасымалдау келісімшарттарын жасау, теміржол ж?к??жаты коммерциялы? деректемесін, ж?к тасу мерзімін, ерекше жа?дайда ж?кті тасымалдау ережесін (?зын ?лшемді, ауыр салма?ты, ?ауіпті, химиялы?, тез б?зыл?ыш, ?са? ж?ндіктер) жасап, м?дделі тараптар?а ?сынады.

Халы?аралы? ?уе ?атынастары. ?уе к?лігі бойынша халы?аралы? келісімге Варшавада 1929 жылы ?ол ?ойыл?ан ж?не халы?аралы? ?уе тасымалына ?атысты кейбір ережелерді ?йлестіру ?шін конвенция келесі хаттамалармен толы?тырылды. Олар: 1955 жыл?ы Гаага, 1971 жыл?ы Гватемала, 1975 жыл?ы Монреаль келісімдері болып табылады. Б?л келісімдерге ?лемні? к?птеген елдері ?атысу?а ???ы? ал?ан.

Варшава конвенциясы, ?детте ?уе ?атынастарында ?олданылады. Келісімшартты? ???ы?ты? негізі ?уе тасымалдары туралы т?ра?ты емес (чартерлік) ?атынастарды 1961 жыл?ы халы?аралы? ?уе тасымалдау?а ?атысты, кейбір ережелерді ?йлестіру туралы Гвадалахар конвенциясыны? ережелері болып табылады.

Халы?аралы? автомобиль ?атынастары. ?атынастарды? б?л т?рі ж?ктерді автомобиль к?ліктерімен тасымалдау келісімшарты туралы Конвенциямен, (КДПГ) ж?не ?ауіпті ж?ктерді халы?аралы? автомобиль к?ліктерімен тасу туралы Еуропа келісімімен реттеледі (ДОПОГ), ол 1961 ж?не 1968 жылдары ?абылданып, к?шіне енген. Б?л келісімдерге к?птеген елдер ?атысушы болып табылады.

Еуропа елдерінде халы?аралы? автомобиль ?атынастары кедендік р?сімдерді же?ілдету ма?сатымен 1959 жылы халы?аралы? жол тасымалы кітапшасын ?олдану негізінде халы?аралы? ж?к тасымалдау кедендік конвенциясы (ХЖТ) жасалды. 1975 жылы оны? жа?а редакциясы басылып шы?ты.

Халы?аралы? аралас ?атынастар. ?ткен ?асырды? 70-жылдары бір?атар халы?аралы? ?йымдарда тікелей аралас тасымалдау келісімшарттары туралы келісімні? жобасын ??деу ж?мыстары ж?ргізілді. Осыны? н?тижесінде 1980 жылы халы?аралы? аралас ж?к тасымалдау туралы Б?? Конвенциясы ?абылданды.