1.2. Халықаралық тасымалдауға қатысушы транспорттың даму үрдісі және сипаттамасы

Со??ы кездері дамы?ан ?лемдік к?лік ж?йесі сырт?ы (б?кіл?лемдік да?дарыс салдарынан) ж?не бір?атар ішкі факторлар ?серінен ??лдырай бастады.1997-1998 жылдары пайда бол?ан да?дарысты? салдары ж?к тасымалы мен жолаушы тасымалына кері ?серін тигізді. Сонымен ?атар, е? алдымен оларды? айма?тар мен «сезімтал» транспорт т?рлеріне кері салдары ед?уір болды. Жа?рафиялы? ?атынаста Азия-Тыны? м?хиты мен б?рын?ы КСРО-ны? біраз б?лігіні? ?уе тасымалы, ж?к тасымалы ж?не те?із транспортыны? дамуын тежеді. Сонымен ?атар, ?лемдік экономиканы? ?ажеттіліктеріндегі транспортты? ?рдістерді? ?алыптасуы мен ?рі ?арай дамуы жо?ары интегралды ж?к тасымалы мен озы? технологияларды? дамуы транспорт ж?йесіні? дамуына септігін тигізіп келеді. С?йкесінше, транспортты? ?за? мерзімді дамуы ?згеріссіз ?алды. Транспорт ж?йесіндегі біршама ?згерістер А?Ш-та бай?ала бастады. Со??ы 25 жылда А?Ш транспорты ед?уір ?сіп, 500 млрд./т км ??рады. Сонымен ?атар, те?із ж?не теміржол транспорттарымен салыстыр?анда ?уе транспорты к?п ?згеріске ?шырады. ??сас н?тижелер ?з кезегінде Батыс Еуропада да бай?алды. Батыс Еуропада теміржол ж?не те?із транспортыны? дамуы есебінен ж?к тасымалы 2 есеге ?сті. 1997-1998 жж. бол?ан ?лемдік да?дарыс?а ?арамастан ?лемдік транспортты? даму ж?йесі са?талып келеді.

??сас ?рдістер осы уа?ыт аралы?ында теміржол мен ішкі су жолдары тасымалыны? то?ырауымен бір уа?ытта автомобиль транспортыны? ?ар?ынды дамуы негізінде ж?к айналымы шамамен екі есе ?скен. Батыс Еуропада да орын ал?аны белгілі. Шынды?ында, со??ы жылдары еуропалы? теміржол мен су транспорттарыны? тасымалдауды? интермодальды ж?йесіне интеграциялануы н?тижесінде оларда?ы ж?к айналымы ?айтадан ?се бастады.

Жалпы ал?анда, 1997-1998 жж. да?дарысты? ??былыстар?а ?арамастан ?лемдік транспортты? ?за? мерзімдік даму ?рдісі са?талуда. ?лемдік транспортты? ерекшелігі мынада: транспортты? не??рлым заманауи т?рлері да?дарыс ?серінен тасымалдау?а с?ранысты? т?мендеуін бірінші болып сезінді, керісінше тасымалдауды? д?ст?рлі т?рлері жо?ары шы?ындар салдарынан, ?сіресе жа?ын ?ашы?ты??а жо?ары массалы ж?ктерді жеткізу кезінде к?птеген ?иынды?тар?а тап болса да, да?дарыс олар?а жалпы ал?анда айтарлы?тай зардабын тигізе ?ой?ан жо?.

Халы?аралы? транспортты? даму болаша?ы тек ?лемдік экономиканы? жалпы дамуына, оны? да?дарыстан шы?у м?мкіндігіне ж?не негізгі ж?ктерді? ?оз?алысын ?алпына келтіруге ?ана байланысты емес. Сондай-а? (не??рлым ірі кеме иелеріні? ж?не ?уе тасымалдаушыларыны?) транспортты? ?зіндік ж?мыстарын ?айта ?йымдастыру ж?не ?йымды? ??рылымдарын да?дарыстан кейінгі жа?а жа?дайлар мен талаптар?а бейімдеу м?мкіндіктеріне де байланысты болса керек.

Сондай-а?, б?л ?згерістерде экономикалы? факторлардан б?лек, геосаяси факторлар да ма?ызды р?л ат?арады. Те?із тасымалы алда?ы уа?ытта ?лемдік саудада?ы тасымал к?лемдері бойынша бірінші орынды ?стап т?рса да, негізгі геоэкономикалы? орталы?тар айналасында?ы «??ірлендіру» процесі тауарларды? тасымалдануы сызбасына, тасымалды? ?йымдастырылуына ?ажетті ?згерістерді бірте-бірте енгізетін болады.

Те?із транспорты. Те?із тасымалыны? негізгі арты?шылы?ы – ??м, тас к?мір, асты?, м?най, металл сия?ты к?лемді ж?не тез б?лінбейтін, ба?асы арзан тауарларды су транспортымен тасымалдау ??ныны? т?мен болуында. Біра?, бас?а жа?ынан ?араса?, су транспорты – е? баяу ж?ретін ж?не ауа райына жиі т?уелді болатын транспорт т?рі болып саналады. Б??ан ?оса, ?лемдік те?із саудасы 1996 жылдан бастап ?су ?ар?ыны бойынша (2,3 %) 1987 жылдан бергі (алды??ы да?дарысты? ая?талуы) мерзімде е? т?мен к?рсеткіш к?рсетті. Ж?к айналымыны? м?ліметтері (т-милль) тенденцияны? ?згерістері туралы одан да на?ты ку?лік берді. 1996 жыл?ы ?сім тек 1 %-ды ??рады, б?л есептеуді? д?лсіздігі шектеріндегі к?рсеткіш болып табылады. Бас?а с?збен айт?анда, ?лемдік те?із транспортыны? ж?мыс ау?ымы к?бейсе де, ?те баяу к?бейгендігін к?реміз.

?лемдік сауда флотыны? ?суіне келетін болса?, ?сіресе жа?а, не??рлым заманауи кемелерді? жетілген техникалы? м?мкіндіктерін есепке ал?анда оны? ?сімі с?раныс динамикасынан асып т?сті. Б?л жа?дайда кеме тасымалы нары?ында с?ранысты? ?ыс?аруы тек м?лшерлемені? т?мендеуін ?ана емес, сондай-а? те?із тасымалы ж?не онымен байланысты бас?а салаларда ауыр салдар?а алып келетін ж?не жал?аса беретін да?дарысты? ?серді тудыруы м?мкін.

Те?із к?лігі ана??рлым жа?сы дамы?ан к?ршілес Ресейде те?іздегі кеме ?атынасы бірінші ретте ішкі себептерге байланысты бір?атар ?иынды?тар?а тап болып отыр. Егер КСРО тарамай т?рып ке?естік те?із транспорты сырт?ы сауда ж?ктері тасымалыны? ед?уір к?п б?лігін ?амтамасыз етсе (кейбір жылдары 80 %-?а дейін), ал 1992 жылдан кейін (б?рын?ы ке?ес флоты тоннажыны? жартысы ?ал?ан) ол к?рсеткіш сауда флоты жыл сайын орта есеппен 10 %-?а ?ыс?ара т?сіп ?азіргі к?ні те? жартысына дейін кеміп кеткен.

Постке?естік ке?істіктегі кемелерді? сырт?ы сауда тасымалында?ы ?лесі 80-нен 12 %-?а т?мендеген. Шетелдік кеме иелері металл, к?мір, кен, м?най ж?не м?най ?німдері сия?ты экспортты? тауарларды? тасымалын ?з ?олдарына алып отыр. Н?тижесінде кеме ?атынастарымен айналысатын шетел компаниялары постке?естік сырт?ы сауда тауарларын тасымалдай отырып, 1997 жылы шамамен 2 млрд. долл. табыс тап?ан. Сондайа?, с?тсіз ?айта ??ру ж?не ?йымдастырушылы? реформалар мен жо?ары салы? ?ойылымы постке?естік тоннажды? жо?ары тиімділікті к?здеп бас?а елдерге кетуіне немесе капиталды? кеме ?атынасынан бас?а ?ызмет аяларына кетуіне алып келді.

Теміржол транспорты. Б?гінде ?лемні? 47 негізгі еліні? теміржолдарыны? ?зынды?ы 930 мы? км-ден асады, б?л жолдармен 5 млрд. т-дан астам ж?к тасымалданады, соны? ішінде (экспортты-импортты, транзиттік) шетел ?атынастарында – шамамен 1,5 млрд. тонна.

Теміржолдар – тас к?мір, кен, ??м, ауылшаруашылы? ж?не орман ?німдері сия?ты тиелмелі ж?кті вагондармен алыс ?ашы?ты?тар?а тасымалдау ?шін не??рлым тиімді транспорт т?рі болып табылады. Жа?ында клиенттерді? ерекшелігін ескере отырып, теміржолдар ?ызмет к?рсетулер санын к?бейте бастады. Тауарларды? жеке топтарын не??рлым тиімді ??деу ?шін жа?а ??рыл?ы, автомобильді тіркемелерді (рельсті контейнер) тасымалдау ?шін платформа жасалды, тиелген тауарларды бас?а белгіленген жерге жіберу ж?не тасымал кезінде тауарларды ??деу сия?ты жол бойында?ы ?ызметтер к?рсетіле бастады. Теміржол транспорты дамуыны? ?за? мерзімдік ?рдістері ?з межесін са?тап т?р. ?лемні? не??рлым дамы?ан елдерінде теміржол ?ызметтеріні? санды? к?рсеткіштері тасымалды? т?ра?ты ?суін д?лелдеп отыр. ?лемні? теміржолдар бойынша ?уатты державаларыны? (А?Ш, ?ХР, Ресей) бірі А?Ш-та транспортты? осы т?ріндегі ж?к айналымы со??ы 25 жылда орта есеппен 2 %-?а ?сіп отырды. Дегенмен, б?л автомобиль транспортыны? ?су ?ар?ынынан т?мендеу. ?ткен ?асырды? 90-жылдарыны? екінші жартысында А?Ш-та теміржолдарды? ?зынды?ы тіпті 322ден 290 мы? км-ге кеміген. Сонымен ?атар, ?лкен территориялары бар ірі державаларда теміржол транспортыны? даму ?ар?ыныны? біртіндеп шектелуі ?лі бірден к?зге к?рінбесе де, салыстырмалы т?рде ша?ын территориялы елдерде б?л ?рдіс ай?ын к?рінуде. Батыс Еуропада 1970 жылдан бастап теміржол транспортында?ы ж?к айналымы ?рдайым ?ыс?арып отыр?ан, тіпті Франция мен Германия сия?ты алды??ы ?атарлы елдерде де б?л ??былыс бай?алды. Жапон теміржолыны? ж?к айналымы жылдам ?ыс?арды (2 есе). Со??ы жылдары теміржол транспорты тасымалды? интермодалды сызбасында белгілі бір к?рініс табуымен т?сіндірілетін т?ра?тылы? бай?алуда. Сонымен ?атар, теміржол транспорты Еуразияны? ау?ымды ж?не ?лі толы? игерілмеген ке?істіктерінде ?олданылып, ж?к айналымы ?лі де ?суі м?мкін. О?ан Еуропа мен Тыны? м?хиты айма?тарын («?лы жібек жолыны?» ?айта жандануы) ж?не та?ы бас?а айма?тарды байланыстыратын трансконтиненталды жолдарды? жобалары жатады. ?лемдік теміржол транспорты жа?а ма?ызды магистральдар ар?асында ?зіні? позициясын одан ?рі ны?айтады. Атап айт?анда, Ресей барлы? ?иынды?тар?а ?арамастан транспортты? ?атынаста теміржол басымды?ы орын ал?ан держава болып ?ала береді. Ж?к айналымы бойынша бірінші орын теміржол транспортына тиесілі (77 %). Тіпті жолаушылар айналымыны? ед?уір б?лігін теміржол мен автомобиль транспортты ?амтамасыз етіп отыр (шамамен ?р?айсысы 40 %).

РФ теміржол транспортыны? келешегі д?рыс тарифтік ж?не салы?ты? саясат?а, сондай-а?, теміржол желісіні?, оны? ?ызметіні? жа?а транзиттік ж?не экспорт-импортты ж?к айналымыны? м?мкіндіктеріне бейімделуіне байланысты деуге болады. Сонымен ?атар, «транспортты? д?ліздерді» ??ру мен интермодальды тасымалды ж?зеге асыруды? ?аза? мерзімді перспективасы бар екендігі к?м?н ту?ызбаса керек.

Авток?лік транспорты. ?лемдік авток?лік паркінде 1,015 млрд. к?лік пен автобустар бар. Транспортты? б?л т?рі экономиканы? жа?дайына, халы?ты? ?леуметтік ахуалына ж?не т.б. факторлар?а т?уелді бола отырып, с?ранысты? барлы? ?згерістеріне же?іл бейімделеді. Жалпы со??ы жылдары автотасымалдау ?ажеттілігі ?су ?стінде. С?йкесінше, тек авток?лік паркі ?лкейіп ?ана ?оймай, тасымалданатын ж?ктер к?лемі де артып, к?лік жолдары да ?зара т?суде. Болжам бойынша 2035 жылы авток?ліктер мен автобустар саны 1,7 млрд. – ?а жетеді.

Ж?к к?лігімен тасымалдау ?лесі ?немі ?л?айып отырады. Себебі, тасымалдауды? б?л т?рі жол ба?ыттарымен ж?ру графигіне икемді келеді. Ж?к к?лігі жіберушіні арты? ж?к тиеу шы?ындарына ?рындырмай, тауарды «есіктен есікке» жеткізе алады. Ж?к к?лігі – ?ымбат тауарларды салыстырмалы жа?ын ?ашы?ты??а тасымалдауда тиімді (рентабельді) болып келетін к?лік т?рі болып табылады. К?п жа?дайда авток?лік тарифтерін теміржол тарифтерімен салыстыру?а болады. Дегенмен, ж?к к?ліктері оперативті ?ызмет к?рсетуде кез келген б?секеге ?абілетті екендігін д?лелдеп ж?р.

Солт?стік Америка мен Еуропаны? 39 негізгі ?алаларына жалпы авток?лік паркіні? % ж?к к?ліктері тиесілі. Жыл сайын м?нда 21 млрд. т. ж?к тасымалданады. Оны? к?п б?лігін ?лтты? тасымалдаулар ??райды, дегенмен, бірте-бірте авток?лік ?з ?ызметін жеке ж?не бас?а транспорт т?рлерімен бірлесе отырып, халы?аралы? де?гейде интермодальды тасымалдауды іске асыру ?стінде.

Авток?лік пен теміржол арасында?ы ?деттегі б?секелестік тауарларды контейнерлік тасымалдауда ?зара ?рекеттесуге ?келді. Теміржол транспорты интермодальды ?атынас орнату?а м?кіндік берді ж?не транспортта?ы техникалы? прогресті? жа?а белесіне ?ол жеткізді. ?азіргі кезде жетекші елдерде асфальтпен жабыл?ан жолдарды? ?зынды?ы 13 млн. км-ден астам. Жолдарды? ты?ыз торабы А?Ш, Канада, Франция ж?не Ресейде. Дегенмен, асфальтпен жабыл?ан жолдарды? сапасы ?рт?рлі де?гейде болып отыр.

Батыс Еуропа елдерінде авток?лікпен тасымалдауды? меншікті салма?ы ед?уір жо?ары. Жалпы, Батыс Еуропада авток?ліктік ж?к айналымы теміржолда?ы ж?к айналымынан т?рт есе арты?. Сонымен ?атар, батыс елдерінде авток?лік транспортыны? ??рлы?ты? тасымалдау?а ?атысуы ке?ейіп келеді. Осы?ан ?арамастан, Батыс Еуропа мамандары авток?ліктік тасымалдауды? ?зіндік ??ныны? жо?арылы?ына ала?даушылы? білдіреді. Батыс Еуропада?ы транспортты? к?рсеткіштерін А?Ш-?ы с?йкес к?рсеткіштермен салыстыр?анда тиімділік де?гейіні? т?менірек екендігін бай?ау?а болады. Мысалы, Еуроода? елдері жолдарымен авток?лікпен тасымалдау А?Ш жолдарымен тасымалдаумен салыстыр?анда ?ара?анда 38 %-?а, изотермиялы? ж?ктер – 48%?а, цистерналарда?ы ??йылым – 30 %-?а ?ымбат екен.

?азіргі кезде еуропалы? жолдарда?ы ?рт?рлі т?лемдерді ?ндіріп алу ж?йесі же?ілдетілуі ж?не жа?саруы тиіс деген пікір басымды? алуда. Б??ан ?оса, м?лшерлемелер инфра??рылымны? ?орша?ан орта?а зиянын ?теумен, жол апаттарына байланысты ?тема?ы шы?ындарымен ж?не т.б. тікелей амортизациялы? аударымдармен байланысты болуы керек. Мамандарды? пікірінше, т?леу ж?йесі тасымалдаушыларды? назарын Еуропа жолдарын та?дауда алдын ала шы?ындарды есептей алатындай болу?а ша?ырады. Н?тижесінде авток?лік транспортында ?олайлы б?секелестік жа?дайды орны?тыру?а болады. С?йкесінше, шы?ындарды? азаюы, к?лік жолдары инфра??рылымыны? жа?саруына ж?не тасымалдау ?дістері мен технологияларды? дамуына о? ?сер етеді.

?аза?станда авток?лік транспортыны? жалпы тасымалдауда?ы ?лесі де, шетелдік тасымалдау?а ?атысуы да ке?ейді. Сонымен ?атар, ?аза?станда авток?лік паркіні? жедел ?суі, авток?ліктік тасымалдау ерекшеліктері бір?атар ма?ызды м?селелермен бетпе-бет келуде.

Жалпы ?аза?станда 30 млн. астам транспорт ??ралдары тіркелген, біра? белгілі ба?алаулар бойынша кем дегенде ?лі 15 млн. авток?лік жетіспейді. Оны? ?стіне, со??ы жылдары ?Рны? халы?аралы? автотасымалдау?а деген с?ранысы ?суде. ?азіргі кезде оларды? к?лемі 1990 жылмен салыстыр?анда 10 есе жо?ары. Б?л м?селені? шешімі шетелдік транспортты? фирмаларды? ?ызметін пайдаланудан жол табады. ?азір олар ?аза?станны? жалпы экспортты?-импортты? ж?ктеріні? 75 %-на дейін тасымалдайды. Барлы? автотранспортты? фирмаларды? пайда жина?тары 5 млрд. долл-?а ба?аланады, соны? ішінде ?аза?станны? ?лесі 0,9 млрд. доллар.

?Р к?лік паркі проблемасымен ?атар, авток?лік жолдарыны? жетіспеуі мен оларды? сапасызды?ы белгілі. ?аза?стан авток?лік жолдарыны? ?зынды?ы 900 мы? км-ден астам. Жалпы?а бірдей ?олданылатын к?лік жолдарыны? ты?ызды?ы бір мы? шаршы ша?ырым аума??а 25 км, д?л сондай к?рсеткіш Батыс Еуропада 1000 км, ал А?Ш-та 800 км. Республикалы? ма?ызы бар жолдарды? жартысынан к?бісі ?се т?скен ж?к тас?ындарына т?теп бере алмауда. ?аза?стан экономикасыны? жа?а жолдар?а деген ?ажеттілігі 2 млн. км ба?аланады. 1999 жылы Б?кіл?лемдік банк ?иыр Шы?ыс пен Сібір тас жолдарын ?айта ж?ндеуге 400 млн. доллар ?арыз берген болатын.

?уе транспорты. Транспортты? б?л т?рі ма?ызды болып келеді. Біра? ?уетасымалдау тарифтері авток?лік пен теміржол тарифтеріне ?ара?анда ?лде?айда жо?ары. Транспортты? б?л т?рі жылдамды? пен алыс нары?тар?а жету ?шін ?те ?олайлы. ?уе ар?ылы жиі жеткізілетін ж?ктерге – тез б?зылатын азы?-т?ліктер (жас балы?, г?лдер) ж?не ?ымбат ба?алы б?йымдар (??ралдар, зергерлік б?йымдар) жатады. Фирмалар ?уе транспортын пайдалану тауар запастарын ?ыс?арту?а, ?оймалар санын азайту?а, буып-т?юге ж?мсалатын шы?ындарды ?немдеуге ?олайлы деп сендіреді. ?ткен ?асырды? со?ында пайда бол?ан да?дарысты? ??былыстар ?аншалы?ты ау?ымды ж?не ?аншалы?ты ?за??а созылатыны болаша??а белгілі. ?уе транспорты 1995 жылы бастал?ан ??лдырау?а дейін 295 млн. т-км болатын ж?к айналымын тасымалдайтын, соны? ішінде 190 млн. т-км халы?аралы? ?атынастар?а тиесілі еді. Жолаушыларды? саны 2,2 млрд. жетіп, соны? 1,2 млрд. халы?аралы? желілер бойынша тасымалдан?ан. М?ны? ?зі ?лкен жетістік болып саналады.

??быр желісі к?лігі. ??быр желісі – м?най, тас к?мір ж?не химиялы? ?німді ?ндірілу орнынан нары??а дейін тасымалдайтын ерекше транспорт ??ралы. М?най ??бырлары ар?ылы м?най ?німдерін тасымалдау теміржол к?лігіне ?ара?анда ?лде?айда арзан, біра? сумен тасымалдаудан ?ымбат. К?птеген ??быр желілері меншік иесіні? ?з ?німдерін тасымалдау ?шін ?олданылады.

Жалпы, ?лемде м?най ??бырлары торабы ?зынды?ы 440 мы? км асатын 29 ел белгілі. Б?? статистикалы? м?ліметтері бойынша, осы желілер ар?ылы жыл сайын 2 млрд. тонна м?най ж?не м?най ?німдері ж?нелтіледі. Орасан зор м?най ??бырлары бар елдерге А?Ш пен Ресей жатады. А?Ш-?а жыл сайын к?лемі Імлрд. тонна отынмен ?амтамасыз ететін 320 мы? км м?най ??бырлары тиесілі. Сор?ышпен алынатын м?най ?німдеріні? негізгі б?лігі А?Ш-ты? ішкі ?олданысына ж?мсалады. Сондайа?, американды? ж?не бас?а да батысты? ірі м?най компаниялары болаша?ы бар м?най ?ндіретін жерлерге жа?а ??бырларды салуда ?немі белсенді ?ызы?ушылы? танытады. Б??ан Каспий, Орталы? Азия ж?не бас?а да жобалар кіреді.

К?ршілес Ресейде ке?ес кезінде пайда бол?ан 60 мы? кмден астам ??быр торабыны? желілері ?олданылады. Б?л ??быр торабыны? желісі ішкі жеткізілімдермен ?атар, Белорусь пен Украина шекаралары ар?ылы Орталы? ж?не Батыс Еуропа елдеріне м?найды экспорттау?а м?мкіндік береді. Екі бас?а ба?ыт Балты? ж?не ?ара те?із порттары елге м?най отындарын экспорттауды ?амтамасыз етеді. Ресейде м?най шы?аруды? ?ыс?артылуымен байланысты елде м?най ??быр желісі жартылай ?ана ?уатта ж?мыс істейді. Жалпы, м?най ??ю желісі жыл сайын 170 млн. тоннаны ??райды. Шетелге м?найды жеткізуде транзитке, ?сіресе Балты? елдеріне т?уелділігін азайту ?шін жолдарды сараптау?а ?мтылады.

Ресейлік 140 мы? км-ге созыл?ан газ ??бырларыны? желісі елді? сырт?ы саудасында?ы ма?ыздылы?ымен ?атар, Еуропаны газбен ?амтуда ?лкен р?л ат?арады (жыл сайын 200 млрд. текше метр). Газ ??бырларыны? ??рылысында?ы жоба?а 4200 кмлік «Ямал-Еуропа» ??быры, Финляндия ар?ылы ?тетін солт?стік батыста?ы газ ??быры (650 км) кіреді. Сондай-а?, Т?ркия?а ж?не.

?иыр Шы?ыс?а, Ямалдан ?ытай?а дейін газды экспорттау ?шін ??бырлар ??рылысын бастау жоспарлары бар.

Данный текст является ознакомительным фрагментом.