3.1. Программалық қамтамасыздандырудың түрлері

П? – б?л компьютерде а?паратты автоматты т?рде ??деуге м?мкіндік беретін программалар жиынты?ы. П? компьютерде орындау?а к?мектесе алатын есептерді аны?тайды. Кейбір П? ??жаттарды ??ру?а, ал кейбіреулері вирустарды б??аттау?а к?мектеседі немесе компьютер ?німділігін баптайды. П? ж?йелік П? ж?не ?олданбалы П? болып б?лінеді.

Ж?йелік П? компьютерге ба?ыттал?ан есептерге арнал?ан, ал ?олданбалы П? адамдар?а на?ты есептерді? жетістігіне жетуге к?мектесу ?шін ??рыл?ан. ?олданбалы П?-ны оларды? с?йкес ?олдануымен ішкі категориялар?а б?луге болады. Ж?йелік П? ОЖ-ны, утилиттерді ж?не ??рыл?ыларды? драйверлерін ?амтиды. Ж?йелік ?амтамасыздандыру мен ?олданбалы ?амтамасыздандыруды? ішкі категориялары 3.1-суретте к?рсетілген.

3.1-сурет. Программалы? ?амтамасыздандыруды? категориялар?а жіктелуі

?олданбалы программалы? ?амтамасыздандыру.

Неге П? деп аталады? Сіз ?осымша с?зін естігенде ж?мыс?а орналасу?а, клуб?а м?ше болу?а немесе ж?ргізуші ??жатын алу?а толтырылатын ?тініш формасы немесе ?аржылай к?мекке тапсырысты елестетуі?із м?мкін. Біра? «?олданбалы» бас?а ма?ынаны береді. «Пайдалану» с?зі синонимдеріні? бірі болып табылады. ??жаттарды ??ру, есептеу, конструкцияларды салу ж?не видеоларды редакциялау сия?ты компьютерде к?птеген ?олданулар жиыны кездеседі. ?рбір пайдалану ?осымша деп есептеледі ж?не ?рбір пайдалану ?шін компьютерді н?с?аулармен ?амтамасыз ететін П? программалы? ?осымша немесе ?осымша деп аталады. Жеке ?олдану?а немесе бизнесте ?олдану?а арнал?ан П?-ны? мы?да?ан тиімді ?осымшалары кездеседі.

?ндіргіш П? деген не? ?олданбалы П?-ны? кейбір т?рлерін ?ндіргіш ?амтамасыздандыру деп атайды. Осы терминні? к?птеген аны?тамалары бар. ?йтсе де ?ндіргіш П? жалпы ал?анда адамдар?а ?з ж?мыстарын н?тижелі, тиімді орындау?а к?мектесетін, м?мкіндігі бар ?олданбалы П?-ны? кез келген типі ретінде аны?талуы м?мкін.

Термин м?тіндерді машинкада теру, базалы? бухгалтерияны беру сия?ты ке?се міндеттеріні? тиімділігін арттыру ма?сатында к?сіпорындарда пайдаланатын программалы? орталар?а сілтеме ретінде пайда болуы м?мкін. К?бінесе ?ндіруші П?-мен байланысты ?осымша м?тіндік процессорды, электронды? кестелерді, жоспарлаушылар мен деректер ?орын бас?ару ж?йесін (Д?БЖ) ?амтиды.

Графикалы? программалар, презентация ?шін П?, сонымен ?атар ?стелге ?ойылатын баспа ж?йесіні? П? кейде ?осымшалар ?німділігі ретінде жіктеледі.

Бірлескен ж?мысты? П? деген не? Бірлескен ж?мысты? П?-сы деп аталатын ?олданбалы П?-ны? бас?а типі интернет ?осылыстарды немесе жергілікті желілерді ?олданып бір жобада бірлесіп ж?мыс істеуге адамдар?а к?мектесу ма?сатында ??рылды. Бірлескен ж?мысты? П?-сы негізінен топ ?шін кездесу уа?ытын автоматты т?рде та?дай отырып, топ м?шелеріне арнал?ан кестені ?олдау м?мкіндігімен, электронды поштамен немесе бас?а каналдармен ?атынасуды же?ілдетумен, алдын ала дайындал?ан кестеге немесе тізбекке с?йкес ??жаттарды таратумен, адам-дарды? біры??ай ??жат?а ?з ?лестерін ?осу?а ?амтамасыз етеді. ?осымшаны ж?ктеу ?дістері компьютері?ізді? ОЖ-сына тікелей байланысты, біра? к?бінесе дербес компьютерлерде 3.2-суретте к?рсетілгендей ж?мыс ?стеліндегі белгіге тінтуірді екі рет басу ар?ылы немесе м?зірден ?осымшаны та?дау ар?ылы орындау?а болады.

3.2-сурет. ?осымшаны ж?ктеу ?дістері

Дербес компьютерді ?олдан?анда П?-ны? ?осымшасын Пуск м?зіріні? немесе ж?мыс ?стеліндегі иконканы? к?мегімен іске ?осу?а болады.

?олданбалы П? пайдаланушыны? на?ты есебін (?осымшасын) ??ру?а ж?не орындау?а арнал?ан. ?олданбалы П? базалы? П?-ны бас?аруымен, дербес жа?дайда ОЖ-мен ж?мыс істейді. Олар а?паратты ??деу бойынша ?андай да бір функциялар мен процедураларды компьютер ?алай орындауын білу ?ажеттілігінен толы? босата отырып, пайдаланушы м?селелерін шешудіавтоматтандыратын ?уатты ??рал болып табылады.

?олданбалы П?-ны? ??рамына ?рт?рлі та?айындалуда?ы ?олданбалы программалар пакеттері мен пайдаланушыны? ж?мыс программалары кіреді.

?олданбалы программалар пакеті (?ПП) – б?л белгілі кластарды? есептерін шы?ару ?шін арнал?ан программалар кешені.

?олданбалы П? келесі типтерімен ерекшеленеді:

– жалпы та?айындалуы;

– ?діске ба?дарлан?ан П?;

– проблема?а ба?дарлан?ан П?;

– ау?ымды желі ?шін П?;

– есептеуіш ?рдістерді ?йымдастыру?а арнал?ан П?.

Жалпы та?айындалуда?ы программалы? ?амтамасыздандыру.

Жалпы та?айындалуда?ы П? – б?л а?паратты? ж?йелерді? ж?не пайдаланушыны? функционалды? есептерін ??деу мен пайдалануды автоматтандыру?а арнал?ан ?мбебап программалы? ?нім.

?ПП-ны? осы класына жататындар:

– м?тіндік ж?не графикалы? редакторлар;

– электронды? кестелер;

– Д?БЖ (СУБД) деректер ?орын бас?ару ж?йесі;

– біріктірілген пакеттер;

– CASE-технологиялар;

– экспертті ж?йелерді? (ЭЖ) ж?не ЖИ ж?йелеріні? ?абы?шасы.

Графикалы? деректер мен суреттерді, ??жаттарды, м?тіндерді ??ру?а ж?не ?згертуге арнал?ан ?ПП редакторы деп аталады. Редакторларды ?зіні? функционалды? м?мкіндіктеріне ?арай м?тіндік ж?не гафикалы? редакторлар?а ж?не баспа ж?йесіне б?луге болады. М?тіндік редакторлар м?тіндік а?параттарды ??деу ?шін пайдаланылады ж?не негізінен келесі функцияларды орындайды:

– файл?а м?тінді жазады;

– м?тінні? жолдары мен ?зінділерін, символдарды ауыстырады, ?шіреді, ?ояды;

– орфографияны тексереді, ?рт?рлі ?аріптердегі м?тінді р?сімдейді;

– м?тінді тегістеу, мазм?нын дайындау, м?тінді беттерге б?лу;

– с?здер мен ?рнектерді іздеу ж?не алмастыру; м?тінге к?рделі емес суреттерді ?осу;

– м?тінді теру.

Е? к?п тара?ан м?тіндік редакторлар: Microsoft Word, Word Perfect, ChiWriter, MultiEdit, AmiPro, Lexicon.

Графикалы? редакторлар графикалы? ??жаттарды, соны? ішінде диаграммаларды, суреттерді, сызбаларды, кестелерді ??деуге арнал?ан.

Е? к?п тара?ан графикалы? редакторлар: PaintBrush, Boieng Graf, Fanvision, CorelDRAW, Adobe Photoshop, Adobe Illustrator.

Баспа ж?йелері м?тіндік ж?не графикалы? редакторларды ?амтиды, графикалы? деректер мен жола?тарды ?алыптастыру бойынша ж?не ?рі ?арай баспа?а шы?ару м?мкіндіктеріне ие болады. Б?л ж?йелер баспа ж?мыстарында пайдалану?а ба?дарлан?ан ж?не оны беттеуді? ж?йесі деп атайды. Adobe PageMaker ж?не Ventura Publisher программаларын осындай ж?йелерге мысал ретінде ?арастыру?а болады.

Кестедегі санды? деректерді ??деуге арнал?ан программа электронды? кесте деп аталады. Кестедегі деректер жол мен ба?анны? ?иылысуында?ы ?яшы?та са?талады. ?яшы?та сандар, символды? деректер мен формулалар са?талынуы м?мкін. Формулалар бір ?яшы?ты? м?ніні? бас?а ?яшы?ты? м?ніне байланыстылы?ын береді. MSExcel кестесін е? к?п тара?ан электронды? кесте ретінде есептеуге болады.

Д?-мен ж?мыс істеу ?шін арнайы П? – Д?БЖ ?олданылады. Д? – дискіде са?талынатын арнайы т?рде ?йымдастырыл?ан деректер жина?ыны? жиынты?ы. Д?-ны бас?ару деректерді енгізуді, оларды т?зетуді ж?не деректермен айла-шар?ы жасауды, я?ни ?осуды, ?шіруді, алуды, жа?артуды ж?не бас?а да операцияларды ?амтиды.

Деректерді ?йымдастыру т?сілдеріне байланысты желілік, иерархиялы?, ?лестірілген ж?не реляциялы? Д?БЖ болып ерекшеленеді. Е? к?п тара?ан Д?БЖ: MicrosoftAccess, MicrosoftFoxPro, MSSQLServer, BorlandParadox, MySQL, сонымен ?атар Oracle, Informix, Ingress, Sybase, Progress ж?не т.б.

Жалпы та?айындалуда?ы ?олданбалы программаларды? ?рт?рлі программалар компоненттерін ?зіне біріктіретін П? біріктірілген пакеттер деп айтылады. ?детте, олар м?тіндік редакторды, электронды? кестені, графикалы? редакторды, Д?БЖ-ны, бірнеше бас?а программаларды ж?не коммуникациялы? модульді ?амтиды.

Е? к?п тара?ан біріктірілген пакеттер: MSOffice, Framework, Startnave.

CASE-технология, ?детте ж?йелі талдаушылар, жобалаушылар ж?не программистер сия?ты ?рт?рлі мамандар ?атысатын жобаны ?жымды? ж?зеге асыруды талап ететін к?рделі а?паратты? ж?йелерді ??руда ?олданылады.

CASE-технология а?паратты? ж?йені жобалаудан ?зіні? программалау мен ретке келтіруден б?ліп алу?а м?мкіндік береді, б?л жерде ж?йені ??рушылар на?тылаудан тыс кетпей е? жо?ар?ы де?гейде жобалаумен айналысады.

CASE-технологияны ?олдану а?паратты? ж?йелерді ??ру мен жобалау саласыны? шегінен шы?атын уа?ытта кездесіп отырады. Б?л компанияны? ?йымдастырушы ж?не бас?арушы ??рылымыны? модельдерін о?тайландыру?а м?мкіндік береді ж?не жоспарлау, ?аржыландыру, о?ыту сия?ты м?селелерді тиімді шешуге м?мкіндік береді.

Заманауи CASE-технологиялар ?рт?рлі кластарды? – банктер, ?аржы корпорациялар, ірі фирмалар ?шін а?паратты? ж?йелерді ??руда ойда?ыдай ?олданылады. Нары?та?ы CASE-технологияны? ішінен ADW, BPwin, CDEZTods, ClearCASE, Composer программалы? ?німдерін ерекше айту?а болады.

ЭЖ – б?л к?сіби сарапшылар де?гейінде жо?ары мамандандырыл?ан аума?та пайдаланушы шешімді дайындауда?ы білімді ??деу ж?йесі.

ЭЖ жа?дайды болжау, фирма жа?дайына диагностика ж?ргізу, ма?сатты? жоспарлау, ж?мыс істеу ?рдісін бас?ару ?шін пайдаланылады. Ол логика?а ж?не мамандарды? т?жірибесіне негізделген «егер … болса, не болады» т?ріндегі м?селелерді шешу ?рдістерін компьютерлендіру салдарынан туындады. Б?л жерде негізгі идея м?селені ?алай шешуді ?сыныс жасайтын ?ата? ?алыптастырыл?ан алгоритмдерден п?ндік салада?ы мамандармен жина?тал?ан білім ?орында ?андай м?селені шешу ?ажеттілігі к?рсетілген логикалы? программалау?а к?шу болып табылады.

Экономикада ?олданылатын Expert-Ease ж?йесін ЭЖ-ні? ?абы?шасына мысал ретінде ?арастыру?а болады.

Ж?йелі программалы? ?амтамасыздандыру.

Ж?йелі П? – б?л компьютер ж?мысын бас?арушы ж?не ?рт?рлі к?мекші функцияларды орындаушы программалар, мысалы, компьютер ресурстарын бас?ару, а?паратты? к?шірмесін ??ру, компьютер ??рыл?ысыны? ж?мыс істеу ?абілеттілігін тексеру, компьютер туралы аны?тамалы? а?паратты беру ж?не т.б. Олар пайдаланушыны? барлы? категорияларына арнал?ан, пайдаланушы мен компьютерді? тиімді ж?мыс істеуі ?шін, сонымен ?атар ?олданбалы программаларды? тиімді орындалуы ?шін пайдаланылады.

Ж?йелі программаларды? арасынан ОЖ (а?ылш. Operatingsystems) орталы?тан орын алады. ОЖ – б?л ж?ктеуді, жіберуді бас?ару?а ж?не бас?а пайдаланушыны? программасын орындау?а арнал?ан программалар кешені, сонымен ?атар компьютерді? есептеуіш ресурстарын жоспарлау ж?не бас?ару ?шін, я?ни дербес компьютерді ?ос?аннан ?шіргенге дейінгі компьютер ж?мысын бас?ару. Ол компьютерді ?ос?анда автоматты т?рде ж?ктеледі, ?олданушымен с?хбат ж?ргізеді, компьютерді ж?не оны? ресурстарын (оперативті жадысын, дискіні? бос орынын ж?не т.б.) бас?аруды орындайды, бас?а программаларды? орындалуын ж?зеге асырады ж?не пайдаланушы мен программа?а ы??айлы ?атынау т?сілі – интерфейс компьютерді? ??рыл?ысымен ?амтамасыз етеді. Бас?аша айт?анда, ОЖ компьютерді? барлы? компоненттеріні? ж?мыс істеуін ж?не ?зара байланысын ?амтамасыз етеді, сонымен ?атар пайдаланушы?а оны? аппаратты? м?мкіндіктеріне ?атынау?а м?мкіндік береді. ОЖ ж?йені? ?німділігін, деректерді ?ор?ау де?гейін, компьютерде ж?мыс істеуге болатын программаларды та?дау?а, аппаратты? ??рыл?ылар?а ?ойылатын талаптарды аны?тайды.

Сервистік ж?йелер ОЖ-ны? ж?йеге ?ызмет к?рсету м?мкіндігін ке?ейтеді, пайдаланушы ж?мысыны? ы??айлылы?ын ?амтамасыз етеді. Б?л категория?а техникалы? ?ызмет к?рсету ж?йесі, программалы? ?абы?шалар мен ОЖ ортасы, сонымен ?атар ?ызметтік программалар жатады.

Техникалы? ?ызмет к?рсету ж?йесі – б?л ба?ылауды, тестілеуді ж?не диагностиканы орындау?а, компьютер ??рыл?ысыны? ж?мыс істеуін тексеруге ж?не компьютер ж?мысыны? ?рдісіндегі а?ауды табу?а пайдаланылатын дербес компьютерді? программалы?-аппаратты? ??ралдар жиынты?ы. Олар компьютерді? техникалы? ??ралдарын пайдалану ж?не ж?ндеу бойынша мамандарды? ??рал-саймандары болып табылады.

Пайдаланушыны? компьютермен ы??айлы ж?не к?рнекті интерфейсін ?йымдастыру ?шін ОЖ-ны? программалы? ?абы?шасы пайдаланылады. ОЖ-ны? программалы? ?абы?шасы – б?л ОЖ ортасы ?сын?аннан ?зге пайдаланушы?а компьютер ресурстарын бас?ару бойынша ?рекетті орындау?а м?мкіндік беретін программалар.

?ызметтік программалар (утилиттер, лат. utilitas – пайда) – ж?мысты? ы??айлылы?ын ж?не жайлылы?ын арттыратын немесе жиі орындалатын ж?мысты ж?зеге асыру бойынша пайдаланушы?а ?осымша ?ызмет ?сынатын ж?йелік П?-ны? типі. Кейбір утилиттер ОЖ-ны? ??рамына кіреді, ал кейбір утилиттер ?здігінше программалы? ?нім ретінде нары??а жеткізіледі, мысалы NortonUtilities (Symantec) сервистік утилиттерді? к?пфункционалды пакеті.

Барлы? ж?йелік П? сия?ты утилиттер ??жатты ?ндіру немесе есеп сия?ты на?ты м?селелерді емес, вирустарды о?шаулау немесе ?ат?ыл дискіні? ?ателерді диагностикалау сия?ты орталы? компьютерге шо?ырландырылады. ?ызметтік П? орнату шеберлерін, коммуникациялы? программаларды, ?ор?ау П? мен диагностиканы? ??рал-саймандарын ?амтиды.

Компьютерді? базалы? П? сервистік, ?осымша орнатылатын программалар жиынты?ы болып табылады. Оны функционалды? белгілері бойынша келесі т?рде жіктеуге болады:

– компьютерді? ж?мыс?а ?абілеттілігін диагностикалау программалары;

– компьютерді ?ор?ауды ?амтамасыз ететін, вирустарды ж??тыр?ан файлдарды табатын ж?не оларды ?алып?а келтіретін антивирусты? программалар;

– магниттік дискілерді? бетіні? сапасын тексеруді, логикалы? ж?не физикалы? де?гейде файлды? ж?йені? са?талынуын, дискілерді сы?уын, дискілерді? са?тандыру к?шірмесін ??руды, сырт?ы тасымалдауыштар?а деректерді резервтеуді ж?не т.б. ?амтамасыз ететін дискілерге ?ызмет к?рсету программалары;

– а?паратты са?тау ?шін жады к?лемін азайту ма?сатымен файлдарда а?паратты сы?у ?рдісін ?амтамасыз ететін деректерді архивтеу программалары;

– желіге ?ызмет к?рсететін программалар.

Драйвер – бас?а П?-ны? ?андай да бір ??рыл?ысыны? аппаратты? ?амтамасыздандыру?а ?атынау?а м?мкіндік алатын ж?йелік П?-ны? типі.

Негізінен ОЖ-мен аппаратты? ?амтамасыздандыруды? кілттік компоненттері ?шін ж?йе онсыз ж?мыс істей алмайтын драйверлер жеткізіледі. ?йтсе де кейбір ??рыл?ылар (видеокарта немесе принтер сия?ты) ?шін, ?детте ??рыл?ыны ?ндірушімен берілетін арнайы драйверлер ?ажет болуы м?мкін.

Жалпы жа?дайда аппаратты? ??рыл?ылармен драйвер ?зара ?рекет етуі міндетті емес, ол тек ??сата алады (мысалы, программадан файл?а ?орытынды жазатын принтер драйвері), ??рыл?ыны бас?аруымен байланысты емес программалы? сервисті ?сынады.

Программалы? ?абы?ша – б?л экран?а файлды? ж?йені к?рнекі бейнелеу мен осы ж?йе бойынша саяхат жасау?а ы??айлы ??ралды; ОЖ-мен с?хбатты? ?арапайым ж?не икемді механизмін; барлы? м?мкін болатын ?ызметтік функцияларды (файлдармен ?рекет, а?паратты? сервис ж?не бас?алар) ?амтамасыз ете отырып ы??айлы ж?не т?сінікті интерфейсте компьютер ресурстарын бас?ару бойынша пайдаланушы ?рекетті ж?зеге асыру?а м?мкіндік беретін к?дімгі ?олданбалы программа. Ке?інен тара?ан ?абы?шаларды? ?атарына Far Manager, Total Commander, Norton Navigator ?абы?шалары жатады. FAR Manager – ?зын атпен файлдарды ??деуді ?амтамасыз ететін ж?не ?осымша функциялар жиынты?ы бар, Windows 9x/Me/NT/2000/XP ?шін м?тіндік режимде ж?мыс істейтін файлдарды бас?арушы программа. Total Commander – б?л Windows ортасында файлдармен ж?не бумалармен ж?мыс істеу т?сілдеріні? бірі. ?арапайым ж?не к?рнекі формада бір каталогтан екінші каталог?а ауысу, ??ру, атын ?згерту, к?шіру, ауыстыру, іздеу, файл мен каталогтарды ?арау ж?не ?шіру сия?ты файлды? ж?йемен операцияларды орындауды ?амтамасыз ететін программа. Total Commander к?дімгі ?осымша сия?ты Windows-та іске ?осылады, осыдан пайдаланушыда Windows-пен де ж?не бас?а программалармен ж?мыс істеу м?мкіндігі бар.