4.4. Пайдаланушы интерфейсі

Программалы? кешенді дайындаушылар к?бінесе пайдаланушы интерфейсін ж?йе ?осымша ретінде функционалды?ынан б?лек ?арастырады. Программаны пайдаланушылар ?детте пайдаланушы интерфейсі мен ж?йе функционалды?ын б?лмейді. Пайдаланушылар ?шін пайдаланушы интерфейс программа болып табылады. Егер интерфейсі жа?сы болса, онда олар ?шін программа жа?сы ж?не ?олайлы болады.

Программаны пайдаланушы оны? ж?мысын бас?ару?а ж?не ?ажетті н?тиже алу?а м?мкіндік беретін программаны? элементтер жиынты?ын пайдаланушы интерфейсі (ПИ) ретінде т?сінеміз.

Пайдаланушы интерфейсі к?бінесе программаны? сырт?ы т?рі ретінде т?сініледі. Дегенмен пайдаланушы интерфейсі ар?ы-лы ?ана ж?йені т?тасымен т?сінетіндіктен м?ндай т?сінік ?те таяз болып саналады. Шынды?ында, ПИ пайдаланушыны? ?зара ?рекеттесуі мен ж?йеге ?сер ететін барлы? дизайнны? аспектілерін ?амтиды. Б?л пайдаланушы к?ретін тек экран ?ана емес. Пайдаланушы интерфейсі т?менде келтірілген ??раушылар жиынынан т?рады:

– ж?йені? к?мегімен пайдаланушылар шешетін тапсырмалар жиынты?ы;

– ж?йе пайдаланатын метафора (мысалы, MS Windows ОЖ-да?ы ж?мыс ?стелі ж?не т.б.);

– ж?йені бас?ару элементтері;

– ж?йе блоктары арасында?ы навигация;

– программа экрандарыны? визуалды дизайны.

Пайдаланушы интерфейсіні? д?рыс жобалануыны? ма?ыздылы?ы а?паратты? ж?йені (АЖ) енгізген кезде мекемені? жалпы тиімділігі артады, б?л жерде к?птеген зерттеу н?тижелері сауатты дайындал?ан ПИ ?арапайым ендірілген АЖ-мен салыстыр?анда тиімділікті ед?уір арттыру?а болатынын к?рсетеді.

Пайдаланушы интерфейстеріні? ??рылымы мен жіктелуі.

Пайдаланушы интерфейсіні? дизайнында шартты т?рде декоративті ж?не белсенді ??раушылар?а б?луге болады. Декоративті ??раушы?а программалы? ?німні? эстетикалы? тартымдылы?ына жауапты элементтер жатады. Белсенді элементтер есептеу модельдеріні? операциялы? ж?не а?паратты? бейнелері мен пайдаланушы программамен бас?аратын пайдаланушы интерфейсіні? бас?ару ??ралдарына б?лінеді. Программалы? ?німні? ?рт?рлі кластарыны? бас?ару ??ралдарыны? шамалы ?згешеліктері болуы м?мкін. Сонды?тан интерфейстерді ж?не оларды? бас?ару ??ралдарын алдын ала жіктеуіміз ?ажет.

Бірінші де?гейде м?ндай жіктеу адам-машина ?зара ?рекеттесуіні? (4.1-кесте) базалы? техникалы? ??ралдарын пайдалануымен байланысты шы??ан интерфейс кластарын б?ліп алу?а пайдалы болады. Осындай ??ралдарды? тарихи пайда болуы пайдаланушы интерфейстеріні? жа?а кластарын туындауына ?келеді. Алайда жа?а ??ралдарды? пайда болуымен интерфейстерді? ескі кластарын пайдалануды толы?ымен то?тату міндетті емес. Интерфейс кластары ?те ке? ??ым болып табылады. Базалы? интербелсенді ??ралдармен берілген кластарды? ішкі кластар?а б?лінуі ой?а ?онымды, мысалы графикалы? кластарды алып ?арастырса?, оларды екі ?лшемді ж?не ?ш ?лшемді интерфейс ішкі кластарына б?луге болады. Осындай жіктеу бойынша ке? тарал?ан WIMP (а?ылш. Windows-Icons-Menus-Pointing device – іске ?осыл?ан интербелсенді элементтерді к?рсететін – терезе, пиктограммалар, м?зір ж?не позициялаушы ??рыл?ылар (?детте, тінтуір)) интерфейсі екі ?лшемді ішкі клас?а жатады. Б?гінгі та?да SILK (с?йлеу), биометрикалы? (мимикалы?) ж?не семантикалы? (?о?амды?) сия?ты интерфейсті? жа?а кластары жа?сы дамуда.

4.1-кесте

Пайдаланушы интерфейсіні? бас?арушы ??ралдарын жіктеу

Пайдаланушы интерфейсіні? жа?а т?рі – т?йсіну пайда бола бастады. Б?л сала ?лі де толы? зерттелмеген болса да, т?йсіну сезіміне негізделген аппаратура жа?ында пайда болды. Т?йсіну ??рыл?ыларыны? бас?а интербелсенді ??рыл?ыларынан айырмашылы?ы сезіну ?абілеттілігі мен а?парат ж?нелту ?абілеттілігі болып табылады. Осылайша, т?йсіну интерфейстеріні? дизайнерлері екі ма?ызды жа?дайды ?арастырады: т?йсіну сезімі (жанасу сезімі) ж?не «кинестетикалы?» (kinesthetic) сезім (сезім, дене ?айда орналас?ан). Б?л ??рыл?ылар жалпы орта? ерекшеліктерге ие: олар ?имыл мен жа?дайлар туралы а?парат алатын ?рі берілген н?ктедегі к?ш шамасын ?айтаратын PHANToM сия?ты к?шті? кері байланыс ??ралдарымен жабды?тал?ан. Осылайша, пайдаланушы денені? сырт?ы бетіне жанасу кезіндегі ?рт?рлі ?ысымдар ?абаты ар?ылы ?оз?алыста?ы объектіні? формасын сезінуі м?мкін.

Жо?арыда айтыл?андай, ?азіргі кезде пайдаланушы интерфейсін ?йымдастыруды? екі т?рлі т?сілі ?алыптас?ан. Біріншісі тарихи ерте кезде ?алыптас?ан пайдаланушы?а жеке командалар т?рінде безендірілген программа ж?ктелетін командалы? тілді беретін т?сілден т?рады. Б?л т?сіл командалы? жолдар интерфейсі (а?ылш. Command Line Interface – командалы? жолдар интерфейсі, CLI) деген атпен белгілі.

Балама т?сіл пайдаланушы?а тінтуірді? немесе бас?а да координаталы? енгізу ??рыл?ысыны? к?мегімен ?рекеттерді та?дау?а м?мкіндік беретін экранда?ы – икон (icons) кескіндері т?ріндегі символды? бейнелерден т?рады. Б?л т?сіл пайдаланушыны? графикалы? интерфейсі атымен белгілі.

GUI (екі ?лшемді) ішкі класыны? бірін WIMP аббревиатурасымен белгілеу ?абылдан?анын жо?арыда айтып кеттік, ол іске ?осыл?ан интербелсенді элементтерді к?рсететін – терезе, пиктограммлар, м?зір ж?не позициялаушы ??рыл?ылар (тінтуір) болып табылады. Интерфейсті? на? осындай т?рі 1984 жылы Macintosh-пен бірге ке? таралым?а ие болды, кейіннен б?л дербес компьютерлерге арнал?ан Windows-?а к?шірілді де, Windows б?гінгі к?нге дейін басымдылы??а ие болуда.

Заманауи ОЖ-ларды дайындаушылар ?детте екі т?сілді де ж?зеге асыру?а керекті ??ралдармен ?рі к?бінесе екі типтегі интерфейстерді де пайдаланатын ?абы?шаларды ?зірлеу ??ралдарымен ?амтамасыз етеді. Оларды? арты?шылы?тарын салыстырайы?.

CLI арты?шылы?тары.

С?тті жобалан?ан командалы? тілдер ??деуді? жо?ары жылдамды?ын, ж?йе ресурстарын тиімді ж?не ?немді ?олдануды ?амтамасыз етеді. GUI-мен салыстыр?анда оларды? алгоритмдік толы?тылы?ы командалы? тілдерді? ма?ызды арты?шылы?ы болып табылады. GUI-де пайдаланушы программаны дайындаушы сал?ан иконкалар немесе м?зірдегі пунктілерді ??растыру сия?ты м?мкіндіктермен шектелген, ал командалы? тілдер кез келген алгоритмдік тапсырмаларды, тіпті тілді дайындаушы еш?ашан ойлама?ан есептерді де шешуге пайдаланылады.

Пайдаланушы интерфейстері саласында?ы со??ы жетістік – с?зді тану ж?не дауыспен бас?ару, б?л негізінен командалы? тілге ?айту болып табылады, себебі б?л жердегі айырмашылы? тек команда с?збен айтылады.

Заманауи интербелсенді командалы? процессорлар командалы? тілдерді? алды??ы ?рпа?тарыны? барлы? проблемаларын шеше алады.

Командаларда?ы ж?не тізбектелген бірдей немесе ??сас командалар жиынты?ынан ?ателерді т?зету б?рын?ы терілген жолдарды еске т?сіру ар?ылы ж?зеге асырылады. Заманауи командалы? процессорлар б?рын?ы терілген тарихи тізімдерден командаларды іздеу, редакциялау, осы командаларды? кейбір б?лімдерін ?айта пайдалану сия?ты иілгіш ??ралдармен ?амтамасыз етеді.

Файлдарды?, каталогтарды? ж?не бас?а да объектілерді? ?зын атаулар жиынты?ы атауларды автоматты ке?ейтумен же?ілдетілген. Б?л ??рал файл атауыны? бастап?ы бірнеше символын теру ар?ылы атты толы?ымен ке?ейтіп немесе осындай атпен басталатын барлы? файлдар тізімін алу?а м?мкіндік береді.

Ы??айсыз, есте са?тау?а нашар немесе ?андай да бір пайдаланушыны ?ана?аттандырмайтын командалар синонимдерді (aliases) пайдалану ар?ылы атауларын ауыстыру?а м?мкіндік береді. Б?л механизм ?немі ?олданылатын к?рделі командаларды ?ыс?арту ?шін пайдаланылуы м?мкін.

GUI арты?шылы?тары.

Командалы? тілдер ?йренуге к?п уа?ыт ж?мсауды ж?не к?п к?шті талап етеді. ?йрену кезінде интеллектуалды к?шті ?ана талап етіп ?оймай, сонымен ?атар эмоциялы? к?шті де керек ететінін айта кету керек. Ал?аш?ы жа?ымсыз ?сер компьютер алдында тиімді пайдалану мен ?йренуді ?иындатып, т?ра?ты ?ор?ыныш тудыруы м?мкін. Керісінше, графикалы? интерфейс жа?а пайдаланушы?а тез арада ?олжетімді м?мкіндіктерді бай?ау?а ж?не ?ала?анын та?дау?а септігін тигізеді. К?п жа?дайларда н?с?аларды? к?рнекілігі м?мкіндіктер к?птігінен ма?ызды болып саналады.

Дегенмен кейбір жа?дайларда н?с?аларды? тым к?птігі пайдаланушыны шатастыруы м?мкін. Адам бір уа?ытта шекті сан-да?ы объектілермен ж?не параметрлермен ?рекет жасай алатынын ?мытпа?ан ж?н, ?азіргі кездегі деректер бойынша адам ж?не жылы?анды жануарларды? б?л саны 6-7 объектілермен шектелген.

Ж?йені? базалы? м?мкіндіктерін игергеннен кейін де адам ?андай да бір операцияларды орындау командаларын ?мытып ?алуы м?мкін, б?л ма?ынада барлы? м?мкіндіктері к?з алдымызда т?р?ан графикалы? интерфейстер арты?шылы??а ие.

GUI интерфейсі шынды??а жанаспайтын, алдын ала аны?тал?ан жа?дайларда пайдаланушы м?мкіндігін шектейді. Жа?сы ойластырыл?ан интерфейстер командалы? тілдер сия?ты комбинациялы? операциялар?а икемділік м?мкіндігімен ?амтамасыз етеді. Жазу м?мкіндігі мен тізбектелген ?рекеттерді орындау (мысалы, макростар) к?птеген жа?дайларда командалы? файлдарды? орнын алмастыруы м?мкін.

Салыстырмалы жо?ары ?стемелі шы?ындар графикалы? интерфейспен ты?ыз байланысы ?лкен зиян емес. Аппараттарды? ?азіргі кездегі ба?асы т?мен, себебі ол графикалы? ж?йені пайдалану ж?не ?йрену ?аражатымен орнын толтырады. Сонымен ?атар ?з алдына жо?ары сапалы графика мен ?лкен есептеу ?уаты бар: автоматты жобалау ж?йесі, полиграфиялы? ж?мыстар, синтез ж?не видеодеректерді ж?не т.б. ?осымшалар?а арнал?ан к?птеген заманауи ?стелдік ж?йелер пайдаланылады.

Та?ы бір ма?ызды жайт: д?рыс та?дал?ан т?с, ?демі салын?ан бас?ару элементтері, т.с.с ерекшеліктері бар жа?сы ойластырыл?ан графикалы? интерфейс к?збен ?ара?андада тартымды болып келеді.

?рт?рлі категориялы пайдаланушы интерфейстері ?рт?рлі ойлау ?абілетіндегі адамдар ?шін дайындалуы м?мкін. Мысалы, командалы? интерфейстер логикалы? ойлау ?абілетіне ие адамдар?а ?олайлы болса, ал графикалы? интерфейс бейнені ойлау ?абілетіне ие адамдар ?шін тиімді. GUI-ге ба?ыттал?ан Macintosh компьютерлерін негізінен суретшілер, дизайнерлер ж?не бас?а да «бейнені ойланатын» шы?армашылы? маманды?та?ы адамдарды? к?птеп ?олданатыны т?сінікті.

Командалы? интерфейс пайдаланушыны? ма?саты аны? бол?анда ?те жа?сы, ?сіресе т?ра?ты орындалатын жоспарлы міндеттерді ат?ару ?шін ?те ма?ызды. Графикалы? интерфейс на?ты аны?талма?ан немесе алгоритмі д?рыс ??рылмайтын проблемалар?а ?олайлы.

Сонды?тан жа?сы ж?йе екі интерфейсті де ?сына білуі керек. Мысалы, Apple фирмасыны? дайындаушылары ?за? уа?ыт бойына ж?йеге командалы? интерпретаторды енгізбеуге тырысты, біра? со?ында техникалы? ?олдаушы мамандарды? ?ысымымен AppleScript командалы? тілін іске ?осу?а м?жб?р болды.

WIMP-интерфейстеріні? кемшіліктері.

WIMP-интерфейстеріні? к?рсетілген арты?шылы?тарымен ?атар, олар к?птеген проблемаларды ала келді.

Біріншіден, ?осымша к?рделі бол?ан сайын, оны игеру де соншалы?ты ?иындай т?седі ж?не б?л ?иынды?тар сызы?ты емес т?рде арта береді. Б?лек алын?ан интерфейс ерекшеліктері мен ??ралдары ?арапайымдау болуы м?мкін, біра? ?лкен к?лемде бір ?осымша?а біріктірілсе, олар к?рделілікті? жа?а де?гейін ?алыптастырады. К?птеген заманауи ?стелдік ?осымшаларды? к?лемділігі сондай, пайдаланушылар оларды? функционалдылы?ына бір рет ?йреніп алса, жа?а н?с?аларынан бас тартып, ?здері ?йреніп ал?ан ескі н?с?аларды ?олдануды ?алайды.

Екіншіден, пайдаланушылар к?птеген уа?ыттарын ?осымшамен ж?мыс жасау?а емес, ?айта сол интерфейсті ?йренуге ж?мсайды. Білікті пайдаланушылар ?зіндік ж?мыстарын жасау кезінде ?абаттарды? ж?не шектен тыс интерфейстік элементтерді? к?птігіне наразылы? білдіріп жатады.

?шіншіден, WIMP – GUI интерфейстерінде м?тіндерді ??деу, ??жаттар мен электронды? кестелерді жина?тау сия?ты екі ?лшемді ?осымшалармен ж?мыс істеу ?шін оларды? 2D интерфейсті элементтерімен бірге жобаланады. Егер де ?осымша ?зіні? ма?ынасы бойынша ?ш ?лшемді болса, онда онымен 2D элементтеріні? к?мегімен бас?ару таби?и болып саналмайды. ?азіргі кездегі 3D ?осымшалар ?шін WIMP-интерфейстері 3D-курсорды бас?ару ?шін, ба?ылаушы т?р?ысынан манипуляциялау ?шін ж?не объектілерді редакциялау ?шін пайдаланылатын 3D ?лемді ?оршап т?ратын, 2D-батырмалар мен слайдерлері бар бас?ару панельдерінен т?рады. 3D ?осымшаны? екі ?лшемдіге ?ара?анда к?птеген ?лкен визуалды к?рделіліктері болады, ал ол ?з алдына WIMP интерфейсімен байланысты проблемаларды одан сайын к?шейтетіні т?сінікті.

Т?ртіншіден, барлы? пайдаланушылар пернета?та мен тінтуірді тиімді пайдалану ?абілетіне ие бола бермейді, себебі б?л ??рыл?ылар пайдаланушы м?селелеріні? аясында к?нделікті пайдаланылмайды немесе осы ??рыл?ыларды пайдаланудан туындайтын, я?ни зер сала ?арау ар?ылы ?немі пернета?таны басу?а байланысты пайда болатын физиологиялы? ?олайсызды?тар себебінен пайдаланушылар жалы?а бастайды. Олар с?йлеу, есту ж?не жанасу сия?ты ?зара ?рекеттесу каналдарын пайдаланбауы WIMP-интерфейстеріні? негізгі кемшілігі болып табылады. Біз-ді? к?п санды нейрондарымыз к?ру м?мкіндігі е? жо?ары ?ткізу ?абілетіне ие а?паратты? канал болу?а м?мкіндік беретіндей миымызды? визуальды ?ыртысында орналасса да, с?йлеу, есту ж?не жанасусыз физикалы? ?леммен ?атынау толы??анды болмайды. Aliias/Wavefront фирмасыны? сарапшысы Билл Бакстон (Bill Buxton) мырза пернета?та мен тінтуірді ?олдану?а негізделген WIMP-интерфейстері жал?ыз к?зі, жал?ыз сауса?ы ?ана бар бас?а м?шелерінен айырыл?ан жаратылыс жандар ?шін жасал?ан кемелденген ??рал деп айт?ан болатын.

WIMP-интерфейстеріні? та?ы бір шектеулілігі – ол жал?ыз басты пайдаланушылар?а арнал?анды?ында.

Данный текст является ознакомительным фрагментом.